MAŁY SŁOWNICZEK LITURGICZNY

AKOLITA, ustanowiony po to, aby usługiwał przy ołtarzu oraz pomagał kapłanowi i diakonowi. Przede wszystkim przygotowuje ołtarz i naczynia liturgiczne oraz w razie potrzeby rozdaje wiernym Eucharystię, jeśli jest szafarzem nadzwyczajnym.

AKOLITKI, dwie świece, niesione obok krzyża pod­czas procesji. Używa się ich również podczas czytania Ewangelii.

ALBA, biała szata, noszona przez lektorów, diakonów oraz księży sprawujących Mszę Świętą. Jest ona dłuższa od komży, sięga aż do samej ziemi. Przewiązuje się ją cingulum (z łac. „pasek”), który, jak sama alba, symbolizuje czystość oraz gotowość do służby. Biorąc pod uwagę symbolikę białej szaty, która przypomina chrzest i czystość duszy, oraz fakt, że nosimy ją podczas sprawowania najświętszych tajemnic, należy o nią dbać. Nie powinna być pognieciona i brudna.

AMBONA, czyli kazalnica, jest ściśle związana z ołtarzem, miejsce głoszenia słowa Bożego. W ciągu wieków przybierała rożne kształty, jej wykonanie od­znaczało się wysokim poziomem artystycznym. Usta­wiano ją na podwyższeniu, aby całe zgromadzenie dobrze mogło widzieć i słyszeć lektora czytającego Pismo Święte i kaznodzieję głoszącego naukę Bożą. Dlatego w większych kościołach ambonę ustawiano blisko wiernych, często w środkowej części kościoła. Ze względu na godność tego miejsca zaleca się, by nie korzystali z niej ci, którzy nie głoszą słowa Boże­go, a zajmują się podtrzymywaniem śpiewu, dyrygowaniem czy wyjaśnianiem obrzędów (zob. Wstęp do Mszału Rzymskiego, nr 272).

AMPUŁKI, małe dzbanuszki, w których znajduje się woda i wino podawane kapłanowi podczas przy­gotowywania darów.

ASPERSJA, pokropienie wiernych wodą święconą na początku Mszy niedzielnej zamiast aktu pokuty jako przypomnienie chrztu i na znak odrzucenia zła, a wy­boru dobra (od łac. aspergere, to znaczy „pokrapiać”).

BURSA, sztywna torebka z tkaniny, z jedwabną podszewką i paskiem do zawieszenia na szyi; służy do przenoszenia naczynia z Komunią i olejami świę­tymi dla chorych.

CHRZCIELNICA, początkowo basen z wodą w osobnym budynku obok bazyliki, zwanym baptysterium, w którym zanurzano wiernych przystępujących do chrztu. Z czasem chrzcielnicę włączono do całości budynku kościelnego. Od XI w. zaczęto polewać tylko głowę, a kamienne lub metalowe chrzcielnice zaczęły przybierać kształt beczki lub kielichowej misy. W ten sposób chrzcielnica otrzymała kształt wielkiego pucharu. Jest symbolem odrodzenia z wo­dy i z Ducha Świętego. Przypomina moment wszcze­pienia w Chrystusa i Jego Kościół.

CELEBRANS, członek Ludu Bożego, który na mocy święceń przewodniczy czynnościom liturgicznym. Zwykle to biskup lub prezbiter. Niektórym określo­nym czynnościom liturgicznym może przewodniczyć diakon (np. obrzędy chrztu, pogrzebu, nabożeństwo eucharystyczne z błogosławieństwem). W określonych przypadkach przewodniczyć może osoba świecka (np. chrzest nieuroczysty w wypadku naglącym, rozdzielanie Komunii Świętej, przewodniczenie nie­którym nabożeństwom). Celebrans przewodniczy czynnościom liturgicznym nie z mocy wyboru przez wiernych lecz na mocy władzy świętej, otrzymanej przez nałożenie rąk w sakramencie kapłaństwa. Dzięki tej władzy działa on w liturgii w zastępstwie Chrystusa – in persona Christi (KL 33; KK 10,28).

CEROFERARIUSZ, ministrant niosący pochodnie. Obok ministrantów światła, którzy niosą w procesji świece w świecznikach (tzw. akolitkach), istnieje funkcja ceroferariuszy. Noszą oni krótkie świece osadzone na drzewcu. W niektórych parafiach w wielkie uroczystości i święta grupa ministrantów niesie w czasie Mszy Świętej pochodnie. Ceroferariuszy może być 4, 6, 8, a nawet 10. Pochodnie płoną także podczas całej modlitwy eucharystycznej. W ten spo­sób podkreślamy, że szczytem Mszy Świętej jest mo­dlitwa eucharystyczna, zawierająca słowa Chrystusa z Ostatniej Wieczerzy, mocą których przemienia On chleb w swoje Ciało i wino w swoją Krew.

CINGULUM, łac. „pasek”. W starożytności istniał zwyczaj przepasywania się przy publicznych wystąpieniach. Papież Celestyn w liście do biskupów Galii (Epistol. 4,1,2; PL 50,430) nawiązał do znaczenia pasa, odwołując się do Łk 12,35: „Niech biodra wasze będą przepasane”, i wskazał znaczenie tego gestu – czystość (in lumborum praecinctione castitas – w przepasaniu czystość). Podobną symbolikę wskazywał Amalary z Metz (Liber officiorum II, 22,2). Pasek nie musi być stosowany, jeśli krój alby jest odpowiedni (OWMR 81,298).

CYBORIUM, naczynie, które ma kształt dużego kielicha z nakryciem, służy do przechowywania Najświęt­szego Sakramentu w tabernakulum. Inna spotykana nazwa cyborium – puszka.

DALMATYKA, szata liturgiczna noszona w czasie liturgii przez diakonów. Diakon zakłada dalmatykę na albę i stułę. Pierwotnie dalmatyka była strojem świeckim, przyjmuje się, że pochodzi z Dalmacji, stąd jej nazwa. Jest znakiem urzędu, zaszczytu diakona usługującego Chrystusowi Eucharystycznemu.

EWANGELIARZ, księga liturgiczna zawierająca fragmenty Ewangelii odczytywane podczas liturgii. Po­czątkowo Ewangelię odczytywano z księgi, która za­wierała całe Pismo Święte. Następnie cztery Ewange­lie w całości umieszczano w oddzielnej księdze, na wzór współczesnych wydań. Potem zebrano tylko wyjątki odczytywane podczas liturgii (od XIII w. ewangelistarz, częściej ewangeliarz). Ze względu na swą godność księga w ozdobnej i kunsztownej opra­wie, wnoszona procesjonalnie na początku liturgii i składana na ołtarzu lub specjalnym „tronie”.

HUMERAŁ, biała chusta, okrywająca szyję i ra­miona kapłana. Wywodzi się ze starożytnej chusty noszonej na ramionach i szyi przez ludzi należących do wyższych warstw społecznych. Częścią szat li­turgicznych stał się dopiero w IX w. we Frankoni. Symbolikę humerału podkreśla modlitwa kapłana: „Włóż, o Panie, hełm zbawienia na moją głowę, dla odparcia wszelkich ataków diabelskich” (por. Ef 6,17; 1 Tes 5,8). Odmawiając ją, kapłan wkładał humerał najpierw na głowę, a potem dopiero owijał nim szyję. „Hełm zbawienia” miał strzec kapłana przed złymi myślami w czasie liturgii, jak i poza nią, a także przed złymi słowami, stąd owijanie gardła.

KANTOR, od łac. cantare – śpiewać. Oznacza śpiewaka, który solowo wykonuje jakiś śpiew w całości lub przynajmniej pewną jego część. Może on także prowadzić scholę jako dyrygent. W przypadku braku psalmisty wykonuje też psalm responsoryjny i śpiew przed Ewangelią. Niekiedy w bardzo uroczysty spo­sób powierzano kantorowi urząd przekazywania słowa, które miał przybliżać ludowi poprzez śpiew. Żądano od niego wiary w wyśpiewywane prawdy i uczciwego życia, które potwierdzałoby tę wiarę.

KAPA, używana przez kapłana w czasie szczegól­nie uroczystej liturgii i podczas udzielania sakramentów świętych poza Mszą Świętą.

KIELICH I PATENA, naczynia, których używa kapłan podczas sprawowania Eucharystii. Kielich służy do przygotowania wody i wina, które podczas konsekracji stają się Krwią Chrystusa, natomiast na patenie znajdu­je się chleb, który stanie się Ciałem Pańskim. Potocznie „pateną” nazywamy też naczynie, które ministranci trzymają podczas rozdawania Komunii Świętej.

KLER, wspólne określenie dla osób (diakon, ka­płan czy biskup), które poprzez sakrament święceń zostają przeznaczone do posługi Ludowi Bożemu w Kościele lokalnym. Włączenie do kleru dokonuje się poprzez przyjęcie święceń diakonatu i nazywa się inkardynacją.

KOMŻA, jest skróconą albą o szerokich ręka­wach. Najpierw używano jej w chórze, czyli podczas wspólnego odmawiania modlitw kanonicznych, a od XIV w. także do tych wszystkich funkcji liturgicznych, dla których alba nie była wyraźnie przepisana. Sym­bolika komży jest taka sama, jak w przypadku alby, i oznacza czystość duszy.

KONFESJONAŁ, siedzenie dla kapłana sprawującego sakrament pokuty. Krzesło ustawiano w pobliżu ołta­rza jako miejscu najodpowiedniejszym dla tej świę­tej czynności liturgicznej. Po Soborze Trydenckim (1545-1563) między kapłanem a penitentem pojawi­ła się krata przytwierdzona do krzesła. W okresie ba­roku zaczęto budować stale konfesjonały trójdzielne, ustawiane w miejscach bardziej dyskretnych. Przy budowie nowych kościołów pojawia się tendencja do urządzania osobnych rozmównic dla swobodnej spowiedzi indywidualnej.

KORPORAŁ, płótno w kształcie prostokąta, rozkła­dane na ołtarzu, na którym stawia się kielich oraz patenę z Hostią podczas liturgii eucharystycznej.

KUSTODIA, naczynie, które oprócz cyborium znajduje się w tabernakulum i służy do przechowywania dużej Hostii, przeznaczonej do publicznych adoracji.

LAVABO, nazwa czynności kapłana, jak i przed­miotów służących do wykonania tej czynności. Polega ona na obmyciu rąk przez kapłana po przygotowaniu darów podczas Eucharystii. Ministranci podchodzą do kapłana, polewają jego dłonie wodą, a kapłan mówi cicho: „Obmyj mnie, Panie, z mojej winy i oczyść mnie z grzechu mojego”. Słowo lavabo znaczy „obmyj”.

LEKCJONARZ, używany podczas Mszy Świętej, zawiera czytania biblijne, psalmy responsoryjne, akla­macje przed czytaniem Ewangelii i Ewangelie.

LEKTOR, ustanowiony do wykonywania czytań z Pisma Świętego, z wyjątkiem Ewangelii. Może on podawać intencje modlitwy powszechnej, a gdy nie ma psałterzysty, może również wykonać psalm między czytaniami.

MELCHIZEDEK, specjalny, wyjmowany uchwyt, za pomocą którego Hostię można odpowiednio umo­cować w kustodii lub w monstrancji.

MINISTRANT, osoba usługująca kapłanowi przy litur­gii mszalnej. Funkcja ta uzyskała samodzielny charak­ter, kiedy podczas Mszy Świętej bez udziału wiernych różne posługi musiały być spełniane przez jednego usługującego. Zwyczaj ten został przeniesiony również do Mszy publicznych. Obecnie poszczególne posługi (czytanie, śpiew, przyniesienie darów, udzielanie Komunii Świętej) są wprawdzie rozdzielone, jednak mini­stranci są potrzebni do noszenia krzyża, świeczników, pochodni i kadzielnicy, do dzwonienia i obmycia rąk, w razie braku odpowiednich usługujących, również do przygotowania ołtarza i przynoszenia darów. Od dawna zadania te powierzano chłopcom, zwłaszcza czytanie, z uwagi na ich przenikliwy, dźwięczny głos; często uważano ich wręcz za „młodych duchownych” i odpowiednio ubierano.

MITRA, uroczyste nakrycie głowy biskupa. Składa się z dwóch trójkątów połączonych opaską, z dwie­ma wiszącymi z tyłu taśmami. W dzisiejszej formie używana w liturgii od XII w. Wykonana z kosz­townych materiałów, haftowana srebrem i złotem, wysadzana szlachetnymi kamieniami. Modlitwa odmawiana przy wkładaniu mitry nazywa ją „hełmem zbawienia”.

MODLITWY POWSZECHNE, księga używana podczas liturgii słowa Bożego. Zawiera schematy modlitw i gotowe zestawy modlitwy powszechnej, ułożone na cały rok liturgiczny. W języku polskim zazwyczaj nosi ona tytuł Modlitwa wiernych.

MONSTRANCJA, naczynie liturgiczne do uroczystych adoracji Najświętszego Sakramentu lub pod­czas procesji eucharystycznych, np. w Boże Ciało. Centralne miejsce jest oszklone. Właśnie za tym szkłem umieszcza się Ciało Pańskie w dużej Hostii.

MSZAŁ, stanowi główną księgę zawierającą teksty stałe i zmienne Mszy Świętej oraz przepisy dotyczą­ce jej sprawowania. Pierwsze posoborowe wydanie typiczne ukazało się w 1970 r. Drugie, poprawione – zostało ogłoszone dekretem Kongregacji Kultu Bo­żego Cum Missale Romanum z 27 marca 1975 r. Mszał rzymski dla diecezji polskich został wydany w 1986 r.

NAWIKULARIUSZ, ministrant niosący i troszczący się o łódkę z kadzidłem podczas obrzędów liturgicznych.

ORNAT, właściwa szata dla kapłana odprawiającego Mszę Świętą i inne obrzędy z nią połączone. Zazwyczaj ornat ma kształt wydłużonego prostokąta o zaokrąglonych, krótszych bokach z otworem na środku do wkładania przez głowę. Kapłan wkłada ornat zawsze na albę, pod ornatem nosi stułę.

PALIUSZ, biała wełniana wstęga, o szerokości ok. 7 cm, opasująca ramiona, z końcówkami zwisającymi na piersi i na plecy. Paliusz zdobi sześć czarnych krzyżyków. Od V w. nosili go papieże, a od XII w. arcybiskupi metropolici. Wręcza go papież. Natomiast na chrześcijańskim Wschodzie paliusz, znacznie większych rozmiarów, już od V w. noszą wszyscy biskupi. Paliusz jest znakiem bardziej rozległej władzy duchownej arcybiskupa metropolity. Jest też napomnieniem dla niego, aby przekazanej władzy używał na wzór Chrystusa – Dobrego Pasterza.

PALKA, kwadratowy kawałek usztywnionego płótna, który służy do nakrycia kielicha mszalnego.

PASTORAŁ, od łac. pastoralis – pasterski. Prototypu można szukać w starożytności, w lasce służącej do podpierania się bądź też do przedłużania zasięgu działania. Dlatego laskę uważano za symbol władzy (Wj 4,17; Lb 17,17; 4 Krl 4,29; Ps 22,4; 44,7). Od pastorału biskupa wcześniejszą była laska opata. Pierwszym opatem, który jej używał, był św. Kolumban (+615). Poza klasztorami używali jej biskupi, królowie i książęta, jako znak władzy. Do liturgicznych insygniów biskupa pastorał zalicza się od XI w. Zakrzywienie pastorału u góry oznacza troskę pasterską biskupa. Środkowa część pastorału oznacza podporę i symbolizuje służbę ludowi oraz umacnianie jego wiary. Dolna część pastorału, ostro zakończona, oznacza troskę pasterza w zachęcaniu, napominaniu, a nawet w karceniu. Od XII w. papieże używają pastorału prostego, zakończonego krzyżem równoramiennym.

PEKTORAŁ, ozdobny krzyż z szlachetnego metalu, zawierający relikwie. Od XII w. nosili go na piersiach kardynałowie, biskupi i opaci. Krzyż pektoralny wywodzi się z relikwiarzyków noszonych przez duchowieństwo najpierw na Wschodzie chrześcijańskim, a później na Zachodzie. Były to małe ozdobne puszki, różnych kształtów, z relikwiami świętych męczenników. Zwyczaj zakładania pektorału przez biskupa na czas sprawowania czynności liturgicznych stał się obowiązkiem dopiero w XVI w., po Soborze Trydenckim. Ponieważ pektorał mieści w sobie relikwie świętych męczenników, dlatego stał się znakiem zwycięstwa nad cierpieniami, nawet nad śmiercią. Zatem z jednej strony pektorał przypomina biskupowi cierpienie, a z drugiej strony oznacza potężną opiekę, jaka spływa na niego z krzyża Chrystusowego, aby uchronić go przed napaściami wrogów zbawienia.

PIERŚCIEŃ BISKUPI, z wprawioną w oczko piecząt­ką rytą w metalu lub szlachetnym kamieniu. Służył jako oznaka godności. W praktyce sygnowano nim pieczęci. Najwcześniej (już w VII w.) noszony przez biskupów w Hiszpanii. Wspomina o nim Izy­dor z Sewili (+636). Później zwyczaj ten przyjął się w Galii, a następnie w całym Kościele równocześnie z pastorałem. Według modlitwy odmawianej przy przekazywaniu pierścienia w ramach święceń bi­skupich jest on symbolem pieczęci prawdziwej wiary i zaślubin biskupa z jego diecezją.

PONTYFIKAŁ, zawiera modlitwy i przepisy doty­czące obrzędów sakramentalnych i sakramentaliów sprawowanych przez biskupa. W 1984 r. Stolica Apo­stolska ogłosiła nowe Caeremoniale episcoporum.

POKŁON, względnie ukłon, w liturgiach wschod­nich jest często stosowanym znakiem głębokiego szacunku i uwielbienia. W liturgii rzymskiej pokłon oznacza zarówno szacunek, jak i usposobienie po­kutne Rozróżnia się dwa rodzaje ukłonów: pochyle­nie głowy i pochylenie ciała.

POPIÓŁ, przypominający proch ziemi, przywodzi człowiekowi na pamięć jego ziemskie pochodzenie i oczywistą prawdę, że wróci do ziemi. Wzywa go do pokory i pokuty.

PROCESJE TEOFORYCZNE, kiedy celebrans niesie Naj­świętszy Sakrament poza kościół wśród uroczystych ob­rzędów i śpiewów, a lud chrześcijański składa publiczne świadectwo swej wiary i pobożności wobec Chrystusa Eucharystycznego. Na końcu takiej procesji ma miejsce błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem.

PROSTRACJA, padanie na twarz, względnie leżenie krzyżem jako wyraz uniżenia siebie wobec Boga i najgłębszej modlitwy. Obecnie gest ten ma miejsce na początku wielkopiątkowego nabożeństwa liturgicznego (fakultatywnie) i w liturgii świętej podczas Litanii do Wszystkich Świętych.

PSALM RESPONSORYJNY, następuje po pierwszym czytaniu, jest integralną częścią liturgii słowa. Wybór psalmu zależy od czytań. Wykonuje go psalmista. Teksty zawarte są w poszczególnych tomach lekcjonarza mszalnego.

PSALMISTA, do psalmisty (psałterzysty) należy wykonanie psalmu lub innego kantyku biblijnego, jaki występuje między czytaniami. Dla właściwego wykonania swej funkcji winien on dobrze śpiewać i mieć wyraźną dykcję. Kantor psalmu, czyli psalmi­sta, wykonuje psalm na ambonie lub innym odpo­wiednim miejscu, podczas gdy całe zgromadzenie uczestniczy w formie odpowiedzi.

PURYFIKATERZ, ręcznik do oczyszczenia i osusze­nia kielicha oraz pateny.

RYTUAŁ, księga zawierająca przepisy wraz z mo­dlitwami i obrzędami związanymi ze sprawowaniem sakramentów świętych i sakramentaliów. Oprócz rytuału dla całego Kościoła powszechnego istnieją rytuały partykularne dla poszczególnych prowin­cji kościelnych czy diecezji. Te ostatnie szeroko uwzględniają zwyczaje miejscowe.

SEDILIA, siedzenia dla celebransa i usługujących, znajdują się w pobliżu ołtarza i ambony. Najpierw siedzenia te znajdowały się w apsydzie bazyliki. Były raczej proste w formie. Z czasem miejsce tych sie­dzeń zajął ołtarz stały. Wówczas sedilia umieszczono przy ścianie bocznej w prezbiterium. Siedzenia te za­częły upodabniać się do tronu, zwłaszcza siedzenie dla celebransa. Odnowiona liturgia wymaga, aby siedzenia dla celebransa, jego asysty i ministrantów były dostosowane do struktury kościoła i tak usytu­owane, aby wierni z łatwością widzieli, że celebrans rzeczywiście stoi na czele wspólnoty liturgicznej.

STUŁA, długa, szeroka wstęga, lekko rozszerzona na końcach, uszyta z tej samej tkaniny co ornat. Bi­skup i kapłan noszę stułę zawieszoną na szyi i zwisa­jącą swobodnie z przodu. Diakon natomiast zakłada stułę na kształt szarfy z lewego ramienia, ukośnie do prawego boku i tam ją spina. Stuła wywodzi się z insygniów urzędników państwowych, noszonych przez nich w starożytności. Była oznaką ich urzędu i godności. W liturgii stuła również symbolizuje wła­dzę i godność urzędu kapłańskiego.

SUTANNA, strój duchownych, długa, sięgająca do kostek suknia z niskim, stojącym kołnierzykiem, zapinana z przodu na rząd małych guzików. Kapłani noszą sutanny czarne, biskupi fioletowe, kardynało­wie purpurowe. Nadto niektórzy kapłani (kanonicy, prałaci) mają przywilej noszenia sutanny fioletowej bądź z fioletowymi dodatkami (pas, mucet).

TABERNAKULUM, miejsce przechowywania puszki z konsekrowanymi komunikantami i kustodii z Hostią. Celem przechowywania Eucharystii jest ado­rowanie Chrystusa prywatnie lub zbiorowo, a także udzielanie Komunii Świętej poza Mszą Świętą. W Polsce, zgodnie z tradycją, tabernakulum umiesz­cza się na dawnym wielkim ołtarzu, czyli w apsydzie kościoła. Jest to miejsce dostojne, zwykle przyozdo­bione, sprzyjające modlitwie prywatnej i zbiorowej. Znakiem obecności Eucharystii w tabernakulum jest płonąca wieczna lampka. Przypomina ona Chrystu­sa jako światłość świata i światłość wieczną.

TRYBULARZ, naczynie służące do wykonywania okadzenia podczas liturgii. Trybularz wykorzysty­wany jest przede wszystkim podczas adoracji Naj­świętszego Sakramentu i uroczystych Mszy Świę­tych. Inną nazwą trybularza jest kadzielnica. W trybularzu znajdują się węgielki, które kapłan posypuje kadzidłem.

TURYFERARIUSZ, ministrant niosący kadzielnicę i opiekujący się nią podczas liturgii.

WELON, będąca wyrazem czci ozdobna chusta, przez którą kapłan ujmuje monstrancję, gdy bło­gosławi wiernych Najświętszym Sakramentem. Na­kładany na ramiona kapłana podczas liturgii przed samym błogosławieństwem. Kapłan używa welonu także w procesji, podczas której niesiona jest monstrancja.

WELON NA KIELICH, używany jeszcze w niektórych parafiach. Jest to tkanina (chusta) koloru białego lub w kolorze ornatu, którą nakryty jest kielich do momentu przygotowania darów ofiarnych. Kielich ponownie nakrywa się tym welonem po Komunii Świętej.

VASCULUM, stojące na ogół blisko tabernakulum, wypełnione wodą naczynie, w którym kapłan dokonuje tak zwanej ablucji palców po zakończeniu rozdzielania Komunii Świętej.

ZAKRYSTIA, pomieszczenie w kościele, gdzie prze­chowuje się naczynia, szaty, księgi i inne sprzęty do sprawowania liturgii. W niej kapłan, ministranci, lektorzy i pozostali usługujący przygotowują się do udziału w liturgii. Zakrystia jest częścią kościoła i dlatego panuje w niej cisza i wzorowy porządek. Rozmowy prowadzimy tu przyciszonym głosem, aby nie przeszkadzać innym w modlitwie.

ZGROMADZENIE LITURGICZNE, zebranie wiernych dla sprawowania czynności liturgicznych pod prze­wodnictwem przedstawiciela hierarchii kościelnej. Konkretne zgromadzenie liturgiczne jest cząstką Ko­ścioła powszechnego i jego symbolem. Jest znakiem obecności Chrystusa w Kościele oraz społecznej i hierarchicznej jego struktury.

ZNAK KRZYŻA, chrześcijańska forma błogosła­wieństwa siebie i innych, przypomina Odkupienie (por. Kol 1,20), jest znakiem wiary (por. 1 Kor 1,17), przypomina, że chrześcijanin ma siebie samego krzy­żować z Chrystusem (por. Mt 10,38; Ga 2,19) i naśla­dować Go w bolesnej drodze (por. Mt 16,24). Użycie wody święconej i wymienienie Trójcy Świętej przy wy­konywaniu tego znaku są pamiątką naszego chrztu.