MAŁY SŁOWNICZEK LITURGICZNY
AKOLITA, ustanowiony po to, aby usługiwał przy ołtarzu oraz pomagał kapłanowi i diakonowi. Przede wszystkim przygotowuje ołtarz i naczynia liturgiczne oraz w razie potrzeby rozdaje wiernym Eucharystię, jeśli jest szafarzem nadzwyczajnym.
AKOLITKI, dwie świece, niesione obok krzyża podczas procesji. Używa się ich również podczas czytania Ewangelii.
ALBA, biała szata, noszona przez lektorów, diakonów oraz księży sprawujących Mszę Świętą. Jest ona dłuższa od komży, sięga aż do samej ziemi. Przewiązuje się ją cingulum (z łac. „pasek”), który, jak sama alba, symbolizuje czystość oraz gotowość do służby. Biorąc pod uwagę symbolikę białej szaty, która przypomina chrzest i czystość duszy, oraz fakt, że nosimy ją podczas sprawowania najświętszych tajemnic, należy o nią dbać. Nie powinna być pognieciona i brudna.
AMBONA, czyli kazalnica, jest ściśle związana z ołtarzem, miejsce głoszenia słowa Bożego. W ciągu wieków przybierała rożne kształty, jej wykonanie odznaczało się wysokim poziomem artystycznym. Ustawiano ją na podwyższeniu, aby całe zgromadzenie dobrze mogło widzieć i słyszeć lektora czytającego Pismo Święte i kaznodzieję głoszącego naukę Bożą. Dlatego w większych kościołach ambonę ustawiano blisko wiernych, często w środkowej części kościoła. Ze względu na godność tego miejsca zaleca się, by nie korzystali z niej ci, którzy nie głoszą słowa Bożego, a zajmują się podtrzymywaniem śpiewu, dyrygowaniem czy wyjaśnianiem obrzędów (zob. Wstęp do Mszału Rzymskiego, nr 272).
AMPUŁKI, małe dzbanuszki, w których znajduje się woda i wino podawane kapłanowi podczas przygotowywania darów.
ASPERSJA, pokropienie wiernych wodą święconą na początku Mszy niedzielnej zamiast aktu pokuty jako przypomnienie chrztu i na znak odrzucenia zła, a wyboru dobra (od łac. aspergere, to znaczy „pokrapiać”).
BURSA, sztywna torebka z tkaniny, z jedwabną podszewką i paskiem do zawieszenia na szyi; służy do przenoszenia naczynia z Komunią i olejami świętymi dla chorych.
CHRZCIELNICA, początkowo basen z wodą w osobnym budynku obok bazyliki, zwanym baptysterium, w którym zanurzano wiernych przystępujących do chrztu. Z czasem chrzcielnicę włączono do całości budynku kościelnego. Od XI w. zaczęto polewać tylko głowę, a kamienne lub metalowe chrzcielnice zaczęły przybierać kształt beczki lub kielichowej misy. W ten sposób chrzcielnica otrzymała kształt wielkiego pucharu. Jest symbolem odrodzenia z wody i z Ducha Świętego. Przypomina moment wszczepienia w Chrystusa i Jego Kościół.
CELEBRANS, członek Ludu Bożego, który na mocy święceń przewodniczy czynnościom liturgicznym. Zwykle to biskup lub prezbiter. Niektórym określonym czynnościom liturgicznym może przewodniczyć diakon (np. obrzędy chrztu, pogrzebu, nabożeństwo eucharystyczne z błogosławieństwem). W określonych przypadkach przewodniczyć może osoba świecka (np. chrzest nieuroczysty w wypadku naglącym, rozdzielanie Komunii Świętej, przewodniczenie niektórym nabożeństwom). Celebrans przewodniczy czynnościom liturgicznym nie z mocy wyboru przez wiernych lecz na mocy władzy świętej, otrzymanej przez nałożenie rąk w sakramencie kapłaństwa. Dzięki tej władzy działa on w liturgii w zastępstwie Chrystusa – in persona Christi (KL 33; KK 10,28).
CEROFERARIUSZ, ministrant niosący pochodnie. Obok ministrantów światła, którzy niosą w procesji świece w świecznikach (tzw. akolitkach), istnieje funkcja ceroferariuszy. Noszą oni krótkie świece osadzone na drzewcu. W niektórych parafiach w wielkie uroczystości i święta grupa ministrantów niesie w czasie Mszy Świętej pochodnie. Ceroferariuszy może być 4, 6, 8, a nawet 10. Pochodnie płoną także podczas całej modlitwy eucharystycznej. W ten sposób podkreślamy, że szczytem Mszy Świętej jest modlitwa eucharystyczna, zawierająca słowa Chrystusa z Ostatniej Wieczerzy, mocą których przemienia On chleb w swoje Ciało i wino w swoją Krew.
CINGULUM, łac. „pasek”. W starożytności istniał zwyczaj przepasywania się przy publicznych wystąpieniach. Papież Celestyn w liście do biskupów Galii (Epistol. 4,1,2; PL 50,430) nawiązał do znaczenia pasa, odwołując się do Łk 12,35: „Niech biodra wasze będą przepasane”, i wskazał znaczenie tego gestu – czystość (in lumborum praecinctione castitas – w przepasaniu czystość). Podobną symbolikę wskazywał Amalary z Metz (Liber officiorum II, 22,2). Pasek nie musi być stosowany, jeśli krój alby jest odpowiedni (OWMR 81,298).
CYBORIUM, naczynie, które ma kształt dużego kielicha z nakryciem, służy do przechowywania Najświętszego Sakramentu w tabernakulum. Inna spotykana nazwa cyborium – puszka.
DALMATYKA, szata liturgiczna noszona w czasie liturgii przez diakonów. Diakon zakłada dalmatykę na albę i stułę. Pierwotnie dalmatyka była strojem świeckim, przyjmuje się, że pochodzi z Dalmacji, stąd jej nazwa. Jest znakiem urzędu, zaszczytu diakona usługującego Chrystusowi Eucharystycznemu.
EWANGELIARZ, księga liturgiczna zawierająca fragmenty Ewangelii odczytywane podczas liturgii. Początkowo Ewangelię odczytywano z księgi, która zawierała całe Pismo Święte. Następnie cztery Ewangelie w całości umieszczano w oddzielnej księdze, na wzór współczesnych wydań. Potem zebrano tylko wyjątki odczytywane podczas liturgii (od XIII w. ewangelistarz, częściej ewangeliarz). Ze względu na swą godność księga w ozdobnej i kunsztownej oprawie, wnoszona procesjonalnie na początku liturgii i składana na ołtarzu lub specjalnym „tronie”.
HUMERAŁ, biała chusta, okrywająca szyję i ramiona kapłana. Wywodzi się ze starożytnej chusty noszonej na ramionach i szyi przez ludzi należących do wyższych warstw społecznych. Częścią szat liturgicznych stał się dopiero w IX w. we Frankoni. Symbolikę humerału podkreśla modlitwa kapłana: „Włóż, o Panie, hełm zbawienia na moją głowę, dla odparcia wszelkich ataków diabelskich” (por. Ef 6,17; 1 Tes 5,8). Odmawiając ją, kapłan wkładał humerał najpierw na głowę, a potem dopiero owijał nim szyję. „Hełm zbawienia” miał strzec kapłana przed złymi myślami w czasie liturgii, jak i poza nią, a także przed złymi słowami, stąd owijanie gardła.
KANTOR, od łac. cantare – śpiewać. Oznacza śpiewaka, który solowo wykonuje jakiś śpiew w całości lub przynajmniej pewną jego część. Może on także prowadzić scholę jako dyrygent. W przypadku braku psalmisty wykonuje też psalm responsoryjny i śpiew przed Ewangelią. Niekiedy w bardzo uroczysty sposób powierzano kantorowi urząd przekazywania słowa, które miał przybliżać ludowi poprzez śpiew. Żądano od niego wiary w wyśpiewywane prawdy i uczciwego życia, które potwierdzałoby tę wiarę.
KAPA, używana przez kapłana w czasie szczególnie uroczystej liturgii i podczas udzielania sakramentów świętych poza Mszą Świętą.
KIELICH I PATENA, naczynia, których używa kapłan podczas sprawowania Eucharystii. Kielich służy do przygotowania wody i wina, które podczas konsekracji stają się Krwią Chrystusa, natomiast na patenie znajduje się chleb, który stanie się Ciałem Pańskim. Potocznie „pateną” nazywamy też naczynie, które ministranci trzymają podczas rozdawania Komunii Świętej.
KLER, wspólne określenie dla osób (diakon, kapłan czy biskup), które poprzez sakrament święceń zostają przeznaczone do posługi Ludowi Bożemu w Kościele lokalnym. Włączenie do kleru dokonuje się poprzez przyjęcie święceń diakonatu i nazywa się inkardynacją.
KOMŻA, jest skróconą albą o szerokich rękawach. Najpierw używano jej w chórze, czyli podczas wspólnego odmawiania modlitw kanonicznych, a od XIV w. także do tych wszystkich funkcji liturgicznych, dla których alba nie była wyraźnie przepisana. Symbolika komży jest taka sama, jak w przypadku alby, i oznacza czystość duszy.
KONFESJONAŁ, siedzenie dla kapłana sprawującego sakrament pokuty. Krzesło ustawiano w pobliżu ołtarza jako miejscu najodpowiedniejszym dla tej świętej czynności liturgicznej. Po Soborze Trydenckim (1545-1563) między kapłanem a penitentem pojawiła się krata przytwierdzona do krzesła. W okresie baroku zaczęto budować stale konfesjonały trójdzielne, ustawiane w miejscach bardziej dyskretnych. Przy budowie nowych kościołów pojawia się tendencja do urządzania osobnych rozmównic dla swobodnej spowiedzi indywidualnej.
KORPORAŁ, płótno w kształcie prostokąta, rozkładane na ołtarzu, na którym stawia się kielich oraz patenę z Hostią podczas liturgii eucharystycznej.
KUSTODIA, naczynie, które oprócz cyborium znajduje się w tabernakulum i służy do przechowywania dużej Hostii, przeznaczonej do publicznych adoracji.
LAVABO, nazwa czynności kapłana, jak i przedmiotów służących do wykonania tej czynności. Polega ona na obmyciu rąk przez kapłana po przygotowaniu darów podczas Eucharystii. Ministranci podchodzą do kapłana, polewają jego dłonie wodą, a kapłan mówi cicho: „Obmyj mnie, Panie, z mojej winy i oczyść mnie z grzechu mojego”. Słowo lavabo znaczy „obmyj”.
LEKCJONARZ, używany podczas Mszy Świętej, zawiera czytania biblijne, psalmy responsoryjne, aklamacje przed czytaniem Ewangelii i Ewangelie.
LEKTOR, ustanowiony do wykonywania czytań z Pisma Świętego, z wyjątkiem Ewangelii. Może on podawać intencje modlitwy powszechnej, a gdy nie ma psałterzysty, może również wykonać psalm między czytaniami.
MELCHIZEDEK, specjalny, wyjmowany uchwyt, za pomocą którego Hostię można odpowiednio umocować w kustodii lub w monstrancji.
MINISTRANT, osoba usługująca kapłanowi przy liturgii mszalnej. Funkcja ta uzyskała samodzielny charakter, kiedy podczas Mszy Świętej bez udziału wiernych różne posługi musiały być spełniane przez jednego usługującego. Zwyczaj ten został przeniesiony również do Mszy publicznych. Obecnie poszczególne posługi (czytanie, śpiew, przyniesienie darów, udzielanie Komunii Świętej) są wprawdzie rozdzielone, jednak ministranci są potrzebni do noszenia krzyża, świeczników, pochodni i kadzielnicy, do dzwonienia i obmycia rąk, w razie braku odpowiednich usługujących, również do przygotowania ołtarza i przynoszenia darów. Od dawna zadania te powierzano chłopcom, zwłaszcza czytanie, z uwagi na ich przenikliwy, dźwięczny głos; często uważano ich wręcz za „młodych duchownych” i odpowiednio ubierano.
MITRA, uroczyste nakrycie głowy biskupa. Składa się z dwóch trójkątów połączonych opaską, z dwiema wiszącymi z tyłu taśmami. W dzisiejszej formie używana w liturgii od XII w. Wykonana z kosztownych materiałów, haftowana srebrem i złotem, wysadzana szlachetnymi kamieniami. Modlitwa odmawiana przy wkładaniu mitry nazywa ją „hełmem zbawienia”.
MODLITWY POWSZECHNE, księga używana podczas liturgii słowa Bożego. Zawiera schematy modlitw i gotowe zestawy modlitwy powszechnej, ułożone na cały rok liturgiczny. W języku polskim zazwyczaj nosi ona tytuł Modlitwa wiernych.
MONSTRANCJA, naczynie liturgiczne do uroczystych adoracji Najświętszego Sakramentu lub podczas procesji eucharystycznych, np. w Boże Ciało. Centralne miejsce jest oszklone. Właśnie za tym szkłem umieszcza się Ciało Pańskie w dużej Hostii.
MSZAŁ, stanowi główną księgę zawierającą teksty stałe i zmienne Mszy Świętej oraz przepisy dotyczące jej sprawowania. Pierwsze posoborowe wydanie typiczne ukazało się w 1970 r. Drugie, poprawione – zostało ogłoszone dekretem Kongregacji Kultu Bożego Cum Missale Romanum z 27 marca 1975 r. Mszał rzymski dla diecezji polskich został wydany w 1986 r.
NAWIKULARIUSZ, ministrant niosący i troszczący się o łódkę z kadzidłem podczas obrzędów liturgicznych.
ORNAT, właściwa szata dla kapłana odprawiającego Mszę Świętą i inne obrzędy z nią połączone. Zazwyczaj ornat ma kształt wydłużonego prostokąta o zaokrąglonych, krótszych bokach z otworem na środku do wkładania przez głowę. Kapłan wkłada ornat zawsze na albę, pod ornatem nosi stułę.
PALIUSZ, biała wełniana wstęga, o szerokości ok. 7 cm, opasująca ramiona, z końcówkami zwisającymi na piersi i na plecy. Paliusz zdobi sześć czarnych krzyżyków. Od V w. nosili go papieże, a od XII w. arcybiskupi metropolici. Wręcza go papież. Natomiast na chrześcijańskim Wschodzie paliusz, znacznie większych rozmiarów, już od V w. noszą wszyscy biskupi. Paliusz jest znakiem bardziej rozległej władzy duchownej arcybiskupa metropolity. Jest też napomnieniem dla niego, aby przekazanej władzy używał na wzór Chrystusa – Dobrego Pasterza.
PALKA, kwadratowy kawałek usztywnionego płótna, który służy do nakrycia kielicha mszalnego.
PASTORAŁ, od łac. pastoralis – pasterski. Prototypu można szukać w starożytności, w lasce służącej do podpierania się bądź też do przedłużania zasięgu działania. Dlatego laskę uważano za symbol władzy (Wj 4,17; Lb 17,17; 4 Krl 4,29; Ps 22,4; 44,7). Od pastorału biskupa wcześniejszą była laska opata. Pierwszym opatem, który jej używał, był św. Kolumban (+615). Poza klasztorami używali jej biskupi, królowie i książęta, jako znak władzy. Do liturgicznych insygniów biskupa pastorał zalicza się od XI w. Zakrzywienie pastorału u góry oznacza troskę pasterską biskupa. Środkowa część pastorału oznacza podporę i symbolizuje służbę ludowi oraz umacnianie jego wiary. Dolna część pastorału, ostro zakończona, oznacza troskę pasterza w zachęcaniu, napominaniu, a nawet w karceniu. Od XII w. papieże używają pastorału prostego, zakończonego krzyżem równoramiennym.
PEKTORAŁ, ozdobny krzyż z szlachetnego metalu, zawierający relikwie. Od XII w. nosili go na piersiach kardynałowie, biskupi i opaci. Krzyż pektoralny wywodzi się z relikwiarzyków noszonych przez duchowieństwo najpierw na Wschodzie chrześcijańskim, a później na Zachodzie. Były to małe ozdobne puszki, różnych kształtów, z relikwiami świętych męczenników. Zwyczaj zakładania pektorału przez biskupa na czas sprawowania czynności liturgicznych stał się obowiązkiem dopiero w XVI w., po Soborze Trydenckim. Ponieważ pektorał mieści w sobie relikwie świętych męczenników, dlatego stał się znakiem zwycięstwa nad cierpieniami, nawet nad śmiercią. Zatem z jednej strony pektorał przypomina biskupowi cierpienie, a z drugiej strony oznacza potężną opiekę, jaka spływa na niego z krzyża Chrystusowego, aby uchronić go przed napaściami wrogów zbawienia.
PIERŚCIEŃ BISKUPI, z wprawioną w oczko pieczątką rytą w metalu lub szlachetnym kamieniu. Służył jako oznaka godności. W praktyce sygnowano nim pieczęci. Najwcześniej (już w VII w.) noszony przez biskupów w Hiszpanii. Wspomina o nim Izydor z Sewili (+636). Później zwyczaj ten przyjął się w Galii, a następnie w całym Kościele równocześnie z pastorałem. Według modlitwy odmawianej przy przekazywaniu pierścienia w ramach święceń biskupich jest on symbolem pieczęci prawdziwej wiary i zaślubin biskupa z jego diecezją.
PONTYFIKAŁ, zawiera modlitwy i przepisy dotyczące obrzędów sakramentalnych i sakramentaliów sprawowanych przez biskupa. W 1984 r. Stolica Apostolska ogłosiła nowe Caeremoniale episcoporum.
POKŁON, względnie ukłon, w liturgiach wschodnich jest często stosowanym znakiem głębokiego szacunku i uwielbienia. W liturgii rzymskiej pokłon oznacza zarówno szacunek, jak i usposobienie pokutne Rozróżnia się dwa rodzaje ukłonów: pochylenie głowy i pochylenie ciała.
POPIÓŁ, przypominający proch ziemi, przywodzi człowiekowi na pamięć jego ziemskie pochodzenie i oczywistą prawdę, że wróci do ziemi. Wzywa go do pokory i pokuty.
PROCESJE TEOFORYCZNE, kiedy celebrans niesie Najświętszy Sakrament poza kościół wśród uroczystych obrzędów i śpiewów, a lud chrześcijański składa publiczne świadectwo swej wiary i pobożności wobec Chrystusa Eucharystycznego. Na końcu takiej procesji ma miejsce błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem.
PROSTRACJA, padanie na twarz, względnie leżenie krzyżem jako wyraz uniżenia siebie wobec Boga i najgłębszej modlitwy. Obecnie gest ten ma miejsce na początku wielkopiątkowego nabożeństwa liturgicznego (fakultatywnie) i w liturgii świętej podczas Litanii do Wszystkich Świętych.
PSALM RESPONSORYJNY, następuje po pierwszym czytaniu, jest integralną częścią liturgii słowa. Wybór psalmu zależy od czytań. Wykonuje go psalmista. Teksty zawarte są w poszczególnych tomach lekcjonarza mszalnego.
PSALMISTA, do psalmisty (psałterzysty) należy wykonanie psalmu lub innego kantyku biblijnego, jaki występuje między czytaniami. Dla właściwego wykonania swej funkcji winien on dobrze śpiewać i mieć wyraźną dykcję. Kantor psalmu, czyli psalmista, wykonuje psalm na ambonie lub innym odpowiednim miejscu, podczas gdy całe zgromadzenie uczestniczy w formie odpowiedzi.
PURYFIKATERZ, ręcznik do oczyszczenia i osuszenia kielicha oraz pateny.
RYTUAŁ, księga zawierająca przepisy wraz z modlitwami i obrzędami związanymi ze sprawowaniem sakramentów świętych i sakramentaliów. Oprócz rytuału dla całego Kościoła powszechnego istnieją rytuały partykularne dla poszczególnych prowincji kościelnych czy diecezji. Te ostatnie szeroko uwzględniają zwyczaje miejscowe.
SEDILIA, siedzenia dla celebransa i usługujących, znajdują się w pobliżu ołtarza i ambony. Najpierw siedzenia te znajdowały się w apsydzie bazyliki. Były raczej proste w formie. Z czasem miejsce tych siedzeń zajął ołtarz stały. Wówczas sedilia umieszczono przy ścianie bocznej w prezbiterium. Siedzenia te zaczęły upodabniać się do tronu, zwłaszcza siedzenie dla celebransa. Odnowiona liturgia wymaga, aby siedzenia dla celebransa, jego asysty i ministrantów były dostosowane do struktury kościoła i tak usytuowane, aby wierni z łatwością widzieli, że celebrans rzeczywiście stoi na czele wspólnoty liturgicznej.
STUŁA, długa, szeroka wstęga, lekko rozszerzona na końcach, uszyta z tej samej tkaniny co ornat. Biskup i kapłan noszę stułę zawieszoną na szyi i zwisającą swobodnie z przodu. Diakon natomiast zakłada stułę na kształt szarfy z lewego ramienia, ukośnie do prawego boku i tam ją spina. Stuła wywodzi się z insygniów urzędników państwowych, noszonych przez nich w starożytności. Była oznaką ich urzędu i godności. W liturgii stuła również symbolizuje władzę i godność urzędu kapłańskiego.
SUTANNA, strój duchownych, długa, sięgająca do kostek suknia z niskim, stojącym kołnierzykiem, zapinana z przodu na rząd małych guzików. Kapłani noszą sutanny czarne, biskupi fioletowe, kardynałowie purpurowe. Nadto niektórzy kapłani (kanonicy, prałaci) mają przywilej noszenia sutanny fioletowej bądź z fioletowymi dodatkami (pas, mucet).
TABERNAKULUM, miejsce przechowywania puszki z konsekrowanymi komunikantami i kustodii z Hostią. Celem przechowywania Eucharystii jest adorowanie Chrystusa prywatnie lub zbiorowo, a także udzielanie Komunii Świętej poza Mszą Świętą. W Polsce, zgodnie z tradycją, tabernakulum umieszcza się na dawnym wielkim ołtarzu, czyli w apsydzie kościoła. Jest to miejsce dostojne, zwykle przyozdobione, sprzyjające modlitwie prywatnej i zbiorowej. Znakiem obecności Eucharystii w tabernakulum jest płonąca wieczna lampka. Przypomina ona Chrystusa jako światłość świata i światłość wieczną.
TRYBULARZ, naczynie służące do wykonywania okadzenia podczas liturgii. Trybularz wykorzystywany jest przede wszystkim podczas adoracji Najświętszego Sakramentu i uroczystych Mszy Świętych. Inną nazwą trybularza jest kadzielnica. W trybularzu znajdują się węgielki, które kapłan posypuje kadzidłem.
TURYFERARIUSZ, ministrant niosący kadzielnicę i opiekujący się nią podczas liturgii.
WELON, będąca wyrazem czci ozdobna chusta, przez którą kapłan ujmuje monstrancję, gdy błogosławi wiernych Najświętszym Sakramentem. Nakładany na ramiona kapłana podczas liturgii przed samym błogosławieństwem. Kapłan używa welonu także w procesji, podczas której niesiona jest monstrancja.
WELON NA KIELICH, używany jeszcze w niektórych parafiach. Jest to tkanina (chusta) koloru białego lub w kolorze ornatu, którą nakryty jest kielich do momentu przygotowania darów ofiarnych. Kielich ponownie nakrywa się tym welonem po Komunii Świętej.
VASCULUM, stojące na ogół blisko tabernakulum, wypełnione wodą naczynie, w którym kapłan dokonuje tak zwanej ablucji palców po zakończeniu rozdzielania Komunii Świętej.
ZAKRYSTIA, pomieszczenie w kościele, gdzie przechowuje się naczynia, szaty, księgi i inne sprzęty do sprawowania liturgii. W niej kapłan, ministranci, lektorzy i pozostali usługujący przygotowują się do udziału w liturgii. Zakrystia jest częścią kościoła i dlatego panuje w niej cisza i wzorowy porządek. Rozmowy prowadzimy tu przyciszonym głosem, aby nie przeszkadzać innym w modlitwie.
ZGROMADZENIE LITURGICZNE, zebranie wiernych dla sprawowania czynności liturgicznych pod przewodnictwem przedstawiciela hierarchii kościelnej. Konkretne zgromadzenie liturgiczne jest cząstką Kościoła powszechnego i jego symbolem. Jest znakiem obecności Chrystusa w Kościele oraz społecznej i hierarchicznej jego struktury.
ZNAK KRZYŻA, chrześcijańska forma błogosławieństwa siebie i innych, przypomina Odkupienie (por. Kol 1,20), jest znakiem wiary (por. 1 Kor 1,17), przypomina, że chrześcijanin ma siebie samego krzyżować z Chrystusem (por. Mt 10,38; Ga 2,19) i naśladować Go w bolesnej drodze (por. Mt 16,24). Użycie wody święconej i wymienienie Trójcy Świętej przy wykonywaniu tego znaku są pamiątką naszego chrztu.